Eski Roma Yaşantısında Bir Gün ( 1. Bölüm Sabah )

Sabah     

     Romalılar erken kalkarlardı. Baba iş ilişkilerini düzenler, oğullar ve erişkin olmayan kız çocuklar eğitilirlerdi. Varlıklı bir evde, evin hanımının güneş doğmadan önce veya şafak vakti uyanması beklenmezdi. Yerine getirilmesi gerekli tüm ev işleri kölelerin görevi idi. Buna karşın çabucak yataktan kalkmak ve giyinmek pek de zor bir iş değildi. Bir erkek veya çocuk, tuniği ile uyurdu ve kişinin konumuna bağlı olarak, o günün veya yılın hangi zamanı olduğu bundan daha fazlasını gerektirmezdi. Köle veya işçi kısa bir tunik giyer, kış aylarında ise bunun üzerine daha kalın olan ve ayak bileklerine dek uzanan bir ikincisini geçirirdi. Bu giysi sade veya çok süslü olabilir, değişik ağırlıklardaki yünlerden, hatta Hint veya Çin ipeğinden yapılırdı (bu, erkekler için kötü bir biçimse de, hoş görülmesine engel değildi). Şimdiki ile aynı yerlerde, aynı yöntemlerle kaliteli pamuklu kumaş üretilen Mısır ile olan ilişkilere rağmen, bu tür dokumalar yaygın değildi. Bir Yunan adası olan Kos, ipek ticaretinde antrepo konumunda olup, ipek ve keten karışımından oluşan bir dokuma bu adada üretilerek Roma'ya gönderilirdi. Bu tür kumaşlar daha çok kadınlar tarafından kullanılmakta idiyse de, zengin renklerde ve narin kumaşlardan yapılmış göz alıcı giysiler giyen erkeklerin de bulunduğu bilinmektedir. Bu giyimin Romalı olmayan ve kadınsı tarzı, böyle giyinmeye parası yetmeyenler için bir tür teselli olmalıydı. Bir sonraki bölümde de izleyeceğimiz gibi tuniğin daha sade modelleri erkeğin toplum içindeki yerinin bir göstergesidir.

     O halde ister uzun ister kısa olsun tunik, giyimi kolay ve rahat temel Roma giysisiydi. Ancak bu iki sıfat, Roma vatandaşının kendine özgün ve seçkin giysisi "toga" için kullanılamaz. Bu kullanımı zor giysi, Roma ve uygarlık ile eşanlamlı sayılır; togayı giymek için de uygar bir kişilik gerekli görülürdü. Bu giysiyi taşıyabilmeniz için gerçekten soylu olmanız önemliydi, zira bu şekilde giyimliyken yersiz bir işe karışmanız mümkün olamazdı. Toga, büyük yarım daire şeklinde, yünlü dokumadan yapılmış ve bu nedenle de ağır bir giysiydi. Önce sol omzundan aşağı dökülür, sağ kolun altından dolaşır ve sonra arkadan sol omzun üstüne çıkardı; sariye benzemekle birlikte onun kadar hafif, uzun ya da güvenli değildi. Kumaş kıvrımları korunmak amacıyla veya saygı işareti olarak başın üzerini örtebilirdi; bu kullanımın bir örneğini Augustus'un Barış Sunağı'ndaki (Ara Pacis) dini törenlerde betimlenen İmparatorluk ailesinde izleyebilmekteyiz. Toga'da bir kıvrım, cep olarak da kullanılabilirdi. Toga, bu kıyafeti taşıyan kişinin makamının görsel olarak tasdiki anlamına gelmekteydi. Toga kuşkusuz çok soylu bir görünüşe ve çok sembolik bir anlama sahip olmakla birlikte, bu denli kullanışlı bir giysi değildi. M.S. 1. yüzyıldan itibaren tedrici olarak gözden düştü. Tunik ve pelerinler daha alışılmış gündelik kıyafetler haline geldiler. Erkek togasını giymeden önce soğuk su ile hızlı bir şekilde yıkanırdı, zira günün esas banyosunu öğleden sonra hamamda yapacaktır. Dişler, günümüzde kullanılan diş tozları veya sigara tiryakilerinin diş macunlarından farklı olmayan ponza taşı veya boynuz tozu ile temizlenirdi. Artık bu tür temizleyicilerden medet umamayacak durumdaki kişiler içinse altın bantlarla tutturulmuş ve "fildişi”den yapılmış takma dişler hazırdı.

     Yataktan kalkan çocuk, gece çıkardığı muska (amulet) veya mührü (bulla) yeniden takmaya özen gösterirdi. Bu tür koruyucu simgeleri taşımak çok yaygın bir alışkanlıktı. Bunların çeşitli biçimleri vardı, ama en sık görülenler phallus (fallus, erkeklik organı) biçimindeydi. Fallusun Yunanistan'daki gibi Roma'da da önemli koruyucu bir anlamı olup, kişisel ve toplumsal pek çok bağlamda şeytanı kovan bir semboldü. Muskalar, pandantif veya bazen çok küçük halkalar halindeydiler. Bu halkalar kızlar için doğumlarından sekiz, erkekler içinse dokuz gün sonra yapılan isim verme töreni sırasında, çok küçük bebeklerde kullanılıyor veya onların boyunlarına takılıyor olmalıydılar. Özgür bir çocuğun bu şekilde daima korunacağına inanılırdı. Bir fakire ait mühür muhtemelen deri bir kılıfta, soylu doğumlarında ise altın kılıfta saklanıyordu.

     Evin hanımına gelince, o daha karmaşık iç çamaşırları giyerdi. Kadın akrobatlar üst kısmı basit bir kuşağı andıran, bikiniye benzer giysilerle tasvir edilmişlerdi; aynı biçime duvar resimlerinde ve mozaiklerde de rastlanır, şiirlerde değinilir. Ancak hanımlar için daha başka korsaj olanakları bulunduğuna dair ipuçları da vardır; örneğin Ovidius (Ars Amatoria [Aşk Sanatı], III.274-5) küçük göğüslüler için alttan destek yapacak yastıklar önerir. Londra'da, özenle yapılmış bir deri bikini altı bulunmuştur. Bu giysi büyük olasılıkla sahneye çıkan birisine aitti ve iç giyim üretimindeki mükemmelliği göstermektedir (bu giysinin hijyenik korunmayı sağlamak için kullanıldığı öne sürülmekle birlikte, betimlemelerde bu şekilde giyinmiş akrobat bir kızın yer alması ikinci olasılığı kuvvetlendirmektedir). Romalı kadınların giysileri genelde bol olduğu için, korse kullanımı bir zorunluluk değildi. Göğüs bantları, sade elbiseler ve peştemallar en sık rastlanan iç çamaşırlarıydı. Sade bir içliğin üzerine tunik ve bunun da üzerine elbise giyilirdi. Bir hanımın hazırlanması ve tuvaleti kocasınınkinden daha uzun süreceğine göre, kadınların giyimlerini ayrıntılı olarak ele almadan önce biraz duralım ve yatak odasına şöyle bir göz atalım 

     Bir insula'nın küçük ve sıkışık dairelerinde (genellikle katlar yükseldikçe daireler küçülür, fiyatları da ucuzlar) ayrı yatak odası lüksü bulunmaz. Villada veya büyük bir dairede, mesela bir dükkân sahibinin işyeri üstündeki evinde ise birden fazla yatak odası vardır, üstelik bu durum sadece ev halkı değil, karıkoca için de geçerlidir. Arkeolojik ve yazılı bulgular eşlerin her zaman birlikte yatmadıklarını göstermektedir. Yataklar genellikle tek kişiliktir ve nadiren aynı odada iki yatak yer alır. Herculaneum'daki bir örnekte birbirine dik açı yapacak şekilde yerleştirilmiş böyle iki yatak ele geçmiştir. Diğer taraftan, Güney Galya'da ele geçen etkileyici bir heykelcik, aynı yatakta rahatça kucaklaşan bir çifti göstermektedir; ayakuçlarında ise çiftin köpeği uzanır. Çiftleri gösteren pek çok betimleme bilinmektedir, ancak bulgular eşlerin normalde ayrı odalarda yattıklarına ve özel nedenlerle bir araya geldiklerine işaret eder.

     Yataklar divan tipinde ve ahşaptır, şilteler ise ahşap kafes veya ip file üzerine yerleştirilir. Yatakların üç tarafını çevreleyen bir kenar olmalıydı; bunun örneği Herculaneum'da, "Mücevher Taşı Kesicisinin Dükkânı"ndaki kakmalı yatakta görülür. Ne acı ki bu yatak, üzerinde son olarak uyuyan ve anlaşıldığına göre bir hemşirenin bakımına bırakılmış olan hasta bir çocuğun kemiklerini taşımaktadır; hemşirenin dokuma tezgâhı ise yatağın yanıbaşına kurulmuştur. Ancak odada hemşirenin kemikleri bulunmadığından, çok da sadık biri olduğu söylenemez. Odanın ve yatağın dekorasyonu ev sahibinin maddî durumunu yansıtır: Yatağın ayakları torna işi ve telkari ya da ahşap kakmalar ile süslenmiş olmalıdır. Herculaneum'da ahşap bir bebek beşiği de yine içinde küçük kemiklerle birlikte bulunmuştur. Yan kısımları açık ve parmaklıklıdır. Şilteler ve yastıklar yünle veya saman ve benzeri bitkilerle doldurulur, sahiplerinin zevkine veya maddî gücüne göre değişik kalınlık ve rahatlıkta olurdu. Mezar stelleri üzerindeki sahneler, pek çok Romalı ve taşralının hiç de yokluk çekmediğini düşündürür, zira bunlarda kalın, şişkin şilte ve yastıklar, oymalı kaide ve ayaklar, süslü dokumalar betimlenmiştir.

     Yatak odaları çok büyük olmayıp, arkadaşların da kabul edilebildiği odalardan ziyade sadece uyku için kullanılan mekânlardır. Bu odaların günümüz anlayışına aykırı olan bir özelliği (korunmuş olan boyalardan öğrendiğimize göre) Pompeii kırmızısı, hatta siyah gibi çok koyu renklerde boyanmış olmalarıdır (koyu renkteki badanalar "Üçüncü Stil" diye tanınan ve yaklaşık M.S. 100-160 arasına tarihlenen duvar resimlerinin tipik özelliğidir). Odayı “göz yanıltıcı resimle" genişletme tekniği iyi bilinmekle beraber, Romalılar bugünün insanı gibi açık renkler kullanarak mekânın farklı algılanmasını sağlayacak zevke sahip değildiler. Bu özellik odaların kabuller için kullanılmayışı, Roma evinin bahçe veya bir çeşit ışıklık çevresinde inşa edilerek parlak Akdeniz gökyüzünün ışığından yararlanılması, ya da sadece farklı bir zevki yansıttığı düşünülerek açıklanabilir. Oysa Roma evlerinin de, İtalyan evlerinde halen olduğu gibi yağmurlu kışlardan ziyade, bunaltıcı yaz sıcakları göz önüne alınarak dekore edilmesi beklenirdi; zira parlak ışık rengi emer ve koyu renkler de sıcağı arttırır ve tutar.

     Gerçekten zengin ve ayrıcalıklı kişiler ise, kalabalık Roma'da değil ama sayfiye ya da deniz kenarındaki evlerinde, yatak odası konusunda daha fazla seçenek sahibiydiler ve genişleyecek yerleri vardı. Genç Plinius, kendi durumundaki diğer insanlar gibi birden fazla yere sahipti ve bize şehir dışındaki bu sayfiye evlerini ayrıntılı olarak anlatan mektuplar bıraktı. Kıskanılacak bir konfora sahip olan bu evlerde değişik yatak odaları, mevsimlere uygun yemek odaları ve ev halkının gürültüsünden kaçmak için sakin köşeler bulunuyordu.

     Odada yatağın yanı sıra yer alan diğer eşyalar arasında giysiler ve değerli eşyaların konulduğu dolaplar, masa, sandalye ya da tabure, ayaklı şamdanlar sayılabilir. Köleler saçlarını ve makyajını yaparken evin hanımı kilitlenebilir mücevher kutusunu yanında taşıyor olmalıydı. Öğle banyosundan veya uzun süre açık havada kaldıktan sonra, hanımın tuvaletinde ufak tefek rötuşlar yapılması veya makyajının yenilenmesi gerekebilirdi. Ovidius çok makyajlı hanımlarla ilgili olarak, bunların makyajının terle birbirine karışıp yüzlerinin rengarenk bir hal aldığını anlatır. Bu iştah kapayıcı görünüşü bir tarafa bırakırsak, kadınların makyajları ile erkekleri etkilediklerini ve bu amaçla kullandıkları kimi maddelerin sağlıklarına zarar vermesini bile göze aldıklarını söyleyebiliriz; örneğin beyaz kurşun en zehirli makyaj malzemelerinden biriydi. Ancak yüzüne özen gösteren bir hanım, sabah makyajına başlamadan önce geceden yüzüne sürdüğü ekmek ve sudan oluşan maskeyi çıkarırdı. Bu kadınlar hakkında önyargılı bir yorum olarak düşünülse de, maske onun gece kocasıyla yaşayacağı yasal ilişkiden ziyade, gündüz âşığı ile geçecek sürede bakımlı görünmesini sağlayacaktır. Öte yandan hatırlanmalıdır ki, erotik şiirler yazan ozanlar bu konuda en can alıcı bilgileri verirler. Zira onların eserlerinin amacı ve tabiatı, belli eğilim ve yargıları içermeye yöneliktir, oysa saygıdeğer Romalı bir kadın kendisine özen gösterirken, bunu, yarışlarda kiminle flört edeceğini ya da tapınak ziyaretinde kimi tavlayacağını düşünerek yapmış olmayabilir (tapınak, randevular için en başta gelen buluşma yeridir).

     Kadınların kendilerini nasıl güzelleştirdikleri ile ilgili yazılı bilgilerin yanı sıra, taraklar, aynalar, parfüm şişeleri, cımbızlar, küçük kavanozlar, makyaj için kullanılan minik spatulalar, küçük havan ve havanelleri günümüze dek ulaşmıştır. Resimler ve büst şeklindeki portreler de bize saç stilleri konusunda çok şey anlatır. Bu stiller moda akımları ile birlikte öyle çok değişirler ki, İmparatorluk Dönemi için tarihlendirme tekniği olarak kullanılabilirler (M.S. 1. ve 2. yüzyıllarda) ve yaratılabilmeleri için büyük beceri, sabır ve zaman gerektirecek derecede karmaşıktırlar. Bu saç modelini kullanmak için de azim gücüne gerek vardır. Ancak beceri her zaman beklentilerin karşılığını veremeyebilir, öyle ki birden fazla kaynakta sinirlenen hanımın saç iğnesini talihsiz kölenin koluna batırdığı veya ona ayna ile vurduğu belirtilir. Eğlenceye ve gösterişçi tüketime fazla zaman harcayan ayrıcalıklı azınlıklara sahip diğer kültürlerde (örneğin, 18. yüzyıl Avrupası) olduğu gibi, Romalılar için de peruk çözüm olabiliyordu. Bu, sadece saçın özenli bir biçimde yapılması için gerekli uzun saatlerden tasarrufu sağlamıyor, aynı zamanda sağlığa zararlı güzellik ürünlerinin ve dikkatsizce kullanılan bukle maşalarının yarattığı hasarı da gözlerden saklıyordu. Alman esirlerin sarı saçları ile Hindistan'dan ithal edilen siyah saçlar bu amaçla kullanılmaktaydı. Ama şimdi hanımın zevklerine bir süre için ara verip evin diğer sakinlerinin ne yaptığına bir göz atalım ve unutmayalım ki tüm kadınlar böyle sefa sürmüyorlardı. Özgür ya da köle, pek çok Romalı kadın için gün kısa bir yıkanma ile başlar, giyinilir, saçlar arkada toplanır ve evin içinde veya dışında hemen işe başlanırdı. Kadınların en yaşlısı bile evde her şeyin yolunda gitmesi için bir sorumluluğa sahipti.

     Evin genç sakinleri olan çocuklar şafak vakti, hatta kışın daha da erken kalkar ve paidogogus eşliğinde okullarına giderlerdi. Bu sözcük doğrudan Yunanca'dan alınmıştır ve genellikle "özel öğretmen" şeklinde çevrilir. Bu kişi güvenilen bir köle, hatta bir Yunanlı olabilirdi, zira Romalılar Yunanlılara eğitimleri (sanat dalları, hemen bütün yazınsal türler ve tıp bilgileri) konusunda çok şey borçludurlar. Özel öğretmenin görevi çocuğu okula götürmek, onunla okulda kalmak ve eve geri getirmekti. Ayrıca kız çocukların eğitimi de dahil olmak üzere ek eğitim vermesi istenebilirdi. Üst sınıftan olan kız çocuklar mutlaka belli bir eğitim görür, ayrıca okula da gidebilirlerdi, ancak bu durum oğlanlar için olduğu kadar yaygın değildi. Böyle bir görev üstlenen paidogogus'un kuşkusuz evde özel bir yeri bulunacak ve köleliği sefalet içindeki bir boyunduruktan çok yatılı bir iş gibi yaşayanlardan olacaktı. Özel öğretmen ve beraberindeki çocuk ya da çocuklar, okul öğretmeninin (litterator) bulunduğu binaya giderlerdi. İlköğretim olarak tanımlanabilecek dönem altıyedi yaşından gençlik çağına kadar sürer ve büyük ölçüde üç geleneksel dersten oluşurdu: Okuma, yazma ve hesap (Roma rakamlarından dolayı hesap çok işlek bir zeka gerektirirdi). Okuma ve yazma dersleri, Latincenin yanı sıra Yunanca olarak, çocuğun bir grammaticus'la çalıştığı 11-16 yaşları arasında, Yunanlı akranları gibi eğitiminin temelini oluşturacak Homeros destanları ile yapılırdı. Homeros destanlarının günümüzde İngiliz öğretim programındaki Kutsal Kitap öykülerinin, Shakespeare'in, Kral Arthur ve Kutsal Kâse efsanelerinin yerini tuttuğu söylenebilir. İyi eğitim almış bir kişinin Homeros'tan alıntılar yaparak konuşması beklenirdi. İmparatorluk Dönemi'nde Vergilius bu üstünlüğü kısmen ele geçirmiş olsa da, Yunan edebiyatı daima temel kaynak ve temel kalıp olarak kalmıştır.

     Okula giden çocuk, gönülsüz de olsa, yanında özel öğretmeni varken işi ağırdan alamazdı, ama büyük olasılıkla, yolda giderken okuldaki öğretmeni ile yaşayabileceği bir sürtüşmeyi aklından uzaklaştıracak pek çok şey görürdü. Evde, özellikle de mutfakta, sabahın erken saatlerinin alışılmış koşuşturması yaşanırdı. Kahvaltı, Roma'da çok özel bir yer tutmamakla birlikte, pek çok yemeğin hazırlanması ve pişirilmesi uzun ve özenli işlemler gerektirirdi. Esas sabah etkinliği ise, evin beyinin çalışma odasında (tablinum) yer alan ve modern batı kültüründe benzeri olmayan bir ziyaret türüydü: "Himaye edilenlerin sabah ziyareti. Evin meraklı çocuğu, yaz aylarında geceden kalma hafif bir serinliğin hüküm sürdüğü sokağa çıkartılmadan önce, ziyaretçilerin geçidini izlemiş olabilirdi. Mevsim kış ise tuniklerin üzerine yünlü pelerinler giyilir, yağmurdan koruyan geniş kenarlı şapkalar takılırdı.

     Villanın ön kapısından dışarı çıkan okul çocuğu, muhtemelen kapıcıyı selamlar (bazı kapıcıların kapının hemen yanında küçük bir kulübesi olurdu, daha şanssız kapıcılar ise duvara bile zincirlenirdi), bekçi köpeğinin de ya başını okşar ya da büyük bir dikkatle köpeğin çevresinden dolaşırdı. Üzerinde "cave canem" (Dikkat Köpek Var) yazan mozaikler bulunmuş olup köpeğin şimdi de hırsızlara karşı hâlâ en iyi caydırıcı olduğuna kuşku yok. Köpekler ev hayvanı olarak besleniyordu. Duvar resimlerinden mezar stellerine kadar pek çok betimlemede köpek yavruları, kucakta taşınan finolar ve diğer küçük köpekler canlandırılmıştır. Bunlar ümitle yemek masasının yanında beklerken, sahiplerinin ayakları dibinde kıvrılmış yatarken ya da aileyle mutlu bir halde yaşarken görülür. Bekçi köpekleri ise ayrı bir konudur. Roma evi içeri dönüktür, fakat ön cephede kiralık küçük dükkânlar bulunabildiğinden, ön kapıdan çıkan çocuğun dar sokaklardaki yürüyüşüne başlamadan önce bu kiracılar arasında selamlayacağı özel arkadaşları olabilir. Çocuk, yolda giderken babası tarafından himaye edilen ve babasını selamlamaya koşan kişilerle ya da kendi hamisine giden babası ile karşılaşabilirdi.

     Burada, efsaneler döneminden Roma'nın M.S. 5. yüzyılda istilasına kadar olan süreçte, Roma kültürüne nüfuz eden hami himaye edilen ilişkisinin yapısını incelemeyecek, sadece bunun gündelik yaşamı etkileyen yönlerine değineceğiz. Geç Cumhuriyet ve İmparatorluk dönemlerindeki yükümlülükler, tarihi olayların ve görünenin tersine çok kapsamlı, özveri gerektirir ve etkili değillerdi. Ancak sistem yaşamın bir gerçeği idi ve sabahları "himaye edilen"den beklenen, hamisine giderek saygılarını sunması ve hatta işe, özellikle de mahkemelere ve politika yapılan Forum'a giderken ona eşlik etmesiydi. Tamamen aynı olmasa da, feodal sistemi akla getirir şekilde herkes bir başkasına bağlıydı ve İmparatorluk Dönemi'nde en üst mevkide İmparator yer alırdı. Buna karşın soylu bir vatandaş, bir başkasına saygılarını sunmaya gitmez, bunun yerine konuklarını beklerdi. Böyle durumlarda himaye edilen kişi yasal konularda veya maddi yardım almak için gelir ve söz misali, eğer Martialis gibi tavan arasında yaşayan, yoksul bir şair ya da Satyricon'da anlatılan Encolpius gibi bir delikanlı ise kendisini akşam yemeğine davet ettirmek için uğraşırdı. Her zaman tam olarak yerine getirilemese de yemek vermek haminin yükümlülüğü idi ve lezzetsiz de olsa bedava yemek kaçırılacak bir fırsat değildi.

     Bu nedenle sabah ziyareti günün önemli işlerinden biriydi. Himaye edilen kişi, kimi zengin evlerinin önünde duran bir bankta oturup bekledikten sonra, oldukça sade cepheli evin ön kapısından girer ve bambaşka bir dünyaya adım atardı. İçeride atrium'a uzanan bir koridor görünür ya da kapı doğrudan atrium'a açılırdı. Gökyüzüne doğru dikdörtgen bir açıklığa (compluvium) sahip bu iki kat yüksekliğindeki havadar salon evin en önemli ve merkezî bölümüydü. Yağmur suyu bu açıklık yardımıyla, atrium zemininin içine gömülmüş olan alttaki havuzda (impluvium) toplanabilirdi. İleride yeniden değineceğimiz gibi, atrium'daki mobilya, dekorasyon ve kullanılan malzemelerin kalitesi ev sahibinin konumuna ve cebindeki paraya göre değişirdi. Atrium'dan evin beyinin çalışma odası olan tablinum'a geçilirdi. Bu aslında hem atrium'a ve hem de arkadaki bahçeye açılan bir odaydı ve otoritenin merkeziydi. Burada evin beyi yanında sekreteri (büyük olasılıkla Yunanlı erkek bir köle) ile birlikte otururdu. Bu odada parşomen ruloları için raflar, ailenin kasası (Hırsızlardan korumak amacıyla zemine raptedilmiş ve iyice kilitlenmiş olurdu. Öte yandan, günümüz modern kilit sistemlerine benzeyen birçok Roma kilit mekanizması ve dişli anahtarlar ele geçmiştir), alt uçları hayvan pençesi şeklinde ve özenle kalıplanmış ayaklara sahip mermer masa, bronz ve fildişi kakmalarla süslü sandalye ile odanın duvarlarında soylu ataların portre maskeleri yer almaktaydı. Böyle seçkin atalara sahip olmayanlar için bu maskeler, duvar resimlerinin daha geç stillerinde kullanılan ve çok sevilen bir motifti. Ortamın tüm bu etkileyici özellikleri haminin himaye edilen kişiyi kendi yanında tutabilmesi için gerekliydi. Buna karşın özgürlüğü verilmiş bir kişi ile onun eski sahibi ele alındığında, azat edilenin daha zengin bir yaşam sürmesi de olasıdır. Zira bu kişinin para biriktirmesini ve oğullarının soylular sınıfına yükselişini hayal etmesini engelleyecek hiçbir sebep yoktur.

     Himaye edilen kişi ümitli veya bunalmış olarak dışarıya çıkarken çevresine göz gezdirmekten kendisini alamaz. Bu varsayım, Pompeii'de yaşamı sona erdiren patlama ve Tiber Nehri'nin yığdığı kum ve çamur sayesinde tüm olarak korunan üç şehri görebilme şansımıza dayanmaktadır. Özellikle Pompeii'de varlıklı ve iyi yaşayanların evleri ile karşılaşılmakta; Herculaneum'da ise insanı hayrete düşürecek kadar zengin ve sıradan şehirlilerin karışımı saptanabilmektedir; Ostia ise çalışanların limanıdır. Bütün bunları bir araya getirerek Roma'nın bunaltan karışıklığını gözümüzde yeniden canlandırabiliriz. Ama şu an için, güzel atrium'ların günümüze dek korunmuş çeşitli örneklerine bir göz atalım.

     Tabanlar basit geometrik desenlerle süslü olmalıydı, bazen impluvium çevresinde süslemeli büyük mozaikler yer alırdı. Roma villalarını meşhur eden, çok detaylı ve ileri derecede beceri gerektiren taban mozaikleri, atrium'dan ziyade oturma odalarında ve kutsal alanlarda kullanılırdı, ancak bunlar resimsel tasarımlar yerine, sade geometrik biçimlerden oluşurdu (mozaik duvarların süslenmesinde de kullanılırdı). Çok ünlü bir mozaik yemek odasının tabanını kaplamaktaydı ve üzerinde evin hayvanı tarafından yenilmeyi ya da kölelerin süpürmesini bekliyormuşcasına duran, yemek masasına ait döküntüler ve yiyecek kalıntıları betimlenmişti. Romalı (Romalılar için çalışan fakat büyük olasılıkla Yunanlı olan) sanatçılar doğal görüntülerle ilgileniyorlardı. İyi bir renk ve ışık anlayışları vardı, böylece camın şeffaflığını veya bir meyve üzerindeki ışıltıyı canlandırabiliyorlardı. Gerçek perspektif olgusunu anlayamıyorlar, ancak yine de derinliği sağlayabiliyorlardı. Bu özelliğe örnek olarak, duvar üzerinde kabartma gibi görünen ancak boya ile yapılmış sütunlar veya odanın bir manzaraya açıldığı izlenimini veren resimler gösterilebilir (bu özellikle "İkinci Stil" karakteristiğidir). Bütün bunlar sanatçıları ve patronların zevklerini mermer taklidi yüzeylerden, bahçe sahnelerine ve "Dördüncü Stil"in karmaşık teatral fantazilerine dek trompe l'oeil etkilerine uymaya yönlendirmiştir.

     Ziyaretçi, evin eski ya da yeni oluşuna göre, ya gelişigüzel döşenmiş ya pürüzsüz mermerden yapılmış bir zemin veya taban mozaiği üzerinde yürürdü. Bu, hakkında spekülasyon yapılmayan bir konu olsa da, deri pençeli veya kabaralı bir ayakkabının bakımlı ve parlatılmış bir zemin üzerinde ne sıklıkla kaydığını merak etmemek elde değildir. Ziyaretçi, evin içinde iken çevresinde büyük bir boşluk olduğu duygusuna kapılırdı. Atrium yüksekti, hatta Herculaneum'da ele geçen bir evde (Samnit Evi) ikinci katı da çevreleyen bir galeri yer almaktadır. Compluvium'u destekleyen sütunlar arasına asılmış oscilla adlı süslü yuvarlak plakalar rüzgâr estikçe hafif hafif sallanır, bunlara bahçeyi çevreleyen peristilde de rastlanırdı. Atrium, evin dinsel tören merkezi olduğu için kutsal bir anlamı da vardı. Atrium'da, ev tanrıları Lares ve Penates için lararium adı verilen kutsal bir bölüm bulunurdu; ancak bu bölüme evin bir başka kısmında, örneğin bahçede yer verildiği de görülür. Burası, içinde bu koruyucu tanrıların betimlemelerinin yer aldığı minyatür bir tapınak veya daha basit bir dolap şeklinde olabiliyordu. Evin efendisi tanrılara her gün adaklar sunardı. Atrium'da bebeklere isim verme, ergenliğe ulaşma ve evlilik törenleri de yapılırdı. Mobilyalar arasında zoomorfik (hayvan şeklinde) ayakları olan büyük masalar yaygındır. Roma evlerinde kapanabilen, üç ayaklı küçük masalara sık rastlanılır ve bunlar çok çeşitli amaçlar için kullanılırlardı. Bazıları kâse veya kazan taşımak için halkalı iken, bazıları da hemen bir sandalyenin yanına getirilip sehpa olarak veya sanat eserlerini sergilemek için kullanılmaktaydılar. Atrium, değerli heykelleri veya Eski Usta yapımı Yunan resimlerini sergilemek için en uygun alandır. O günlerde Eski Usta eseri olarak toplananlar, bugün ancak paraya veya istila etme fırsatına sahip kişiler tarafından edinilebilecek değerdeydiler. Romalı bir antikacı devletin makamlarına (cursus honorum) tırmanarak ve uygun taşra görevlerinde çalışırken bu tür sanat eserlerini almak için pek çok fırsat yakalayabilirdi.

     Cicero kayınbiraderi Atticus'a yazdığı mektuplarda onu Yunanistan'dan kendisine sanat eserleri göndermeye zorlar ve üstelik belli parçalar üzerinde durmak yerine, odalara yakışacak uygun resimler isteyecek kadar görgüsüzce yapar bu işi. Bu, aynı bir kişinin kitapları sevdiği ve okumak istediği için değil de, kütüphanesini süslemek amacıyla almasına benzer.

     Koleksiyoncunun seçenekleri arasında taşınabilir panel resimleri de yer almaktadır. Yunan ve Roma resim sanatı deyince akla gelen sadece "duvar resimleri" ise de, taşınabilir resimler sayesinde sanat galerileri de bulunmaktaydı. Tablinum hem atrium'a ve onun arkasındaki bahçeye açılsa da, Herculaneum'daki kimi evlerde bronz raylar üzerinde kayarak açılıp kapanabilen ahşap bölmeler ele geçmiştir. Tablinum'un her iki tarafında ise ala adı verilen ve bahçeyi çevreleyen sütunlu peristile açılan geçit yer alır, buradan yatak odalarına, yemek salonlarına ve bahçeye geçilirdi. Günümüz toplumu zamanın baskısı ve bizi saat başı saatin kaç olduğuna dair sürekli uyaran radyolar, çalar saatler, kol saati sinyalleri, hatta bir milyon yıldaki artı veya eksi saniyeleri ayarlayabilen atomik saatlerin egemenliği altındadır.

     Yaşamak için doğal veya rahat bir yol olmamakla birlikte bu duruma o denli alışmışızdır ki, sadece evden uzaklaşıp tatile çıktığımızda saatin kaç olduğuna "öylesine" bakarız. Eski Roma'da ise evin beyi zamanında mahkemede bulunmak ister ve bu iş için sabahın hangi safhasını yaşadığına dair kendisine kaba bir fikir verecek olan bahçesindeki güneş saatine göz atardı. Romalılar bu fikri Yunanlılardan almışlar ve bu alışkanlığı onların güneş saatlerini kullanarak kazanmışlardır, ancak bu araçlar farklı enlemler için ayarlanmış değildi. Zamanla bu talihsiz yanlışın da üstesinden gelinmiş ve güneş saati prensibi büyük saatlerden (bir dikilitaşın gölgesinden yararlanan Campus Martius'taki saat) küçücük cep saatlerine kadar tümünde uygulanmıştır. Ayrıca, zengin bir adam, ölçekli bir kap içindeki su seviyeleri yardımıyla zamanı ölçen bir su saatine de sahip olabilirdi. Bu saatler, her ay günün zamanını gösterecek şekilde ayarlanabilir ve Romalıların amaçlarına uygun bir doğrulukta çalışırlardı. Kum saatiyle aynı prensipte çalışan küçük şişeler ise, örneğin bir mahkemede konuşma süresinin belirlenmesi için kullanılırlar ve duruma göre ayarlanabilirlerdi. Daha büyük saatler söz konusu olduğunda ise zamanı mevsimlere göre değiştirmek gerekliydi, çünkü bir Roma günü, gündüz ve gece on iki saate bölünmekle birlikte, saatlerin uzunluğu aydınlıkta geçen zamanın uzunluğuna göre değişirdi; altıncı saat (gün ortası) ise sabitti. Ancak pek çok insan günün hangi saatinde olduğunu güneşin gökyüzündeki duruşuna bakarak ya da karınlarının acıkmasına göre belirlemekteydi.

     Evden ayrılmadan önce latrina'ya (tuvalete) gitmek her zaman iyi bir fikirdir. Her ev böyle bir konforla donatılmış değildi (çok sayıda halk tuvaleti bulunmaktaydı), ancak tuvalete sahip evlerde bu bölüm, kanalizasyon teşkilatını kolaylaştırmak için mutfağa yakın bir yere yapılırdı. Hem ev ve hem de genel tuvaletlerde aynı usul izlenir; buna göre kişi alt kısmından kanalizasyona doğru sürekli su akan bir deliğin üzerine otururdu . Oturma yeri için kullanılan malzemeler askerî kamplarda ahşap iken, mozaik tabanlı süslü odalarda mermerden yapılmıştır ve kol koyma yerleri de bulunan muhteşem örnekler görülür, oturma yerleri odanın kenarları boyunca sıralanırdı. Halk tuvaletleri daha eğlenceli yerlerdi (tunik, böyle yerlerde örtünmek için pantalona göre daha kullanışlı ve ağırbaşlı bir giysiydi). Timgad'daki tuvaletlerin yanındaki basamağın üzerine kazınmış halde bulunan oyun tablası ise kuşkusuz zaman geçirmek isteyen birinin eseriydi. Bu arada, eğer Martialis'in söylediklerini dinleyecek olursak (XI.27), latrina aynı zamanda akşam yemeği daveti almak için de uğranılan bir yerdi. Kadınlar ve erkeklere mahsus farklı tuvaletler olup olmadığı konusu fazla ilgi çekmemekle birlikte, deliller böyle bir ayrım yapılmadığına işaret etmektedir. Daha önce de belirtilen "ağırbaşlı örtünme" tarzı da bu durumu açıklar. Romalılar tuvalet kâğıdı yerine sünger kullanmaktaydılar. Hadrianus Duvarı'ndaki Housesteads kalesinde yer alan latrina'da, oturma yerlerinin önünde herkesin kendi süngerini (süngerler bir sopanın ucuna takılı idi) yıkaması amacıyla kullanılan kanal hâlâ görülebilmektedir.

     Tuvalet ve duvarlarındaki karalamalar belli insan davranışları ile doğrudan bağlantılıdır ve Roma da bu konuda bir istisna oluşturmaz. Hatta evde tuvaleti bulunan bir aile bile bu alışkanlığın dışında tutulamaz. Herculaneum'da "Gem Evi"ndeki latrina'yı kullanan İmparator'un doktoru, bu konfor hakkında bir şeyler söylemekten kendini alamaz ve "İmparator Titus'un doktoru Apollinaris burada iyice rahatlamıştır" diye yazar. Romalıların yaşamlarını kolaylaştıran en önemli becerilerinden biri su ile ilgili mühendislikleridir. Hidrolik sistemi anlamışlar ve mimari kadar bir inşaat mühendisliği harikası da olan su kemerleri üzerinden suyu geçirmekle kalmayıp, önemli tüm hamamlara, sokaklara ve suyun hem ihtiyaç hem de dekoratif amaçlarla kullanıldığı evlere dek ulaşmasını da sağlamışlardır. Kirli veya atık içeren su ise Roma'da kanalizasyon şebekesi yardımıyla Tiber Nehri'ne dökülmekteydi. Şehir kanalizasyonları arasında en ünlüsü Cloaca Maxima olup, Tiber'e bağlandığı nokta bugün de görülebilmektedir.